HACI BEKTAŞ VELİ ve HAKKINDA BİLGİ VEREN TARİHSEL KAYNAKLAR

Anadolu Aleviliği konusunda sağlıklı bir yaklaşım sergileyebilmek için Hacı Bektaş Veli ve etrafında oluşan değerleri tarihsel, toplumsal ve inançsal boyutlarıyla yerli ye-rine oturtmaya ihtiyaç vardır. Çünkü Hacı Bektaş Veli kavranılmadan, onun açtığı yol’un izlediği tarihsel gelişim süreci bilinmeden konuya ilişkin söylenecek her söz mutlaka eksik kalacaktır.Bu yazıda Hacı Bektaş Veli'den sözeden tarihi kaynaklara kısaca değinmeye çalışacağım.

BABA İLYAS'IN YOLUNDA

Hacı Bektaş Veli'nin yaşantısı hakkında bilgi veren sağlam kaynaklara ne yazık ki sahip değiliz. Ondan sözeden kaynaklar da onun bir yönüne değinip geçiyorlar. Ayrıca bu kaynaklar Hacı Bektaş'ın ölümünden uzun bir zaman sonra kaleme alınan çalışmalar. Yine de biz Hacı Bektaş Veli'nin bir Babai dervişi olduğunu biliyoruz.

Hacı Bektaş Veli kardeşi Menteş ile birlikte Babailer ayaklanmasında yer alıyorlar.

Bu ayaklanma Selçuklu iktidarının baskı ve zulmüne karşı Anadolu'daki ilk kitlesel başkaldırıdır.

Selçuklu tahtında Sultan Keyhusrev bulunuyor.

Yıl 1240. Baba İlyas önderliğinde ve onun baş halifesi Baba İshak komutasında ayaklanan yoksul köy-lüler/göçebeler Selçuklu tahtını şiddetli bir biçimde sarsıyorlar. Geçici bir süre Anadolu'da hakimiyeti ele alsalar da tarihin akışına uygun olarak yeniliyor ve kılıçtan geçiriliyorlar. Ayaklanmaya kadın erkek, çoluk çocuk tüm halk katılıyor ve yine bu insanlar kadın erkek, çoluk çocuk katlediliyorlar.Hacı Bektaş Veli bu katliamdan sağ kurtuluyor. Ne var ki kardeşi Menteş Malya Ovası'ndaki çarpışmada Selçuklu hanedanının paralı Frenk askerlerinin elinde şehit düşüyor.

Bu bilgileri bize Aşıkpaşaoğlu Tarihi veriyor. Aşık-paşaoğlu tarihini XV. Yüzyılın son çeyreğinde yazıyor. Yazar Baba İlyas'ın soyundan gelmektedir. Kitabında Hacı Bektaş'a ilişkin verdiği bilgileri buraya alıyorum:"Hacı Bektaş, Horasan'dan kalktı. Bir kardeşi vardı, Menteş derlerdi. Birlikte kalktılar. Anadolu'ya gelmeye heves ettiler. Evvela doru Sivas'a geldiler. O zamanda Baba İlyas gelmiş, Anadolu'da oturur olmuştu. Meğer onu görmek isteğiyle gelmişler. Onun dahi hikayesi çoktur. Bu Hacı Bektaş, kardeşiyle Sivas'a, Sivas'tan Baba İlyas'a geldiler. Oradan Kırşehir'e, Kırşehir'den Kayseri'ye geldiler. Menteş yine memleketine yöneldi. Hacı Bektaş kardeşini Kayseri'den gönderdi. Vardı, Sivas'a çıktı. Oraya varınca eceli yetişti. Onu şehit etti-ler. Hacı Bektaş, Kayseri'den Karahöyüğ'e geldi. Şimdi mezarı oradadır" (Aşıkpaşaoğlu Tarihi, MEB Yay., İstanbul, 1970, sf.221).

GİZLİLİK GÜNLERİ UYANDIRILAN ÇERAĞ

Ayaklanmadan sağ kurtulan Hacı Bektaş bir süre gizlenip izini kaybettirmek istiyor. Gelip Suluca Karahöyük'e yerleşiyor. Sessiz bir biçimde kendisine etki alanı açıyor ve müridler kazanıyor.

Aşıkpaşaoğlu tarihinde Hacı Bektaş'ın Karahöyük'te kendisine Hatun Ana'yı manevi kızı olarak seçtiğini, nesi varsa ona emanet ettiğini, Hacı Bektaş'ın ölümü üzerine Hatun Ana'dan el alan Abdal Musa'nın Hacı Bektaş'ın yolunu yürüttüğünü kaydediyor:

"Hacı Bektaş Hazreti bunların içinde Bacıyan-ı Rum'u seçti ki ona ‘Hatun Ana’ derlerdi. Geldi, onu kız edindi. Gizli bilgi ve kerametlerini ona gösterdi, teslim etti. Sonra orada Allah rahmetine vardı. Hacı Bektaş nesi varsa Hatun Ana'ya emanet etti. Kendi bir meczup, saf bir azizdi. Şeyhlikten, müridlikten vazgeçmişti. Abdal Musa derler, bir derviş vardı. Hatun Ana'nın dostu idi. O zamanda şeyhlik ve müridlik asla ortaya çıkmış değildi. Silsileye dahi aldırmazlardı. Hatun Ana Hacı Bektaş üzerine mezar yaptı. Bu Abdal Musa geldi. Bunun üzerinde nice gün kaldı. Orhan devrinde gazalar etti" (Agh, sf. 222-223)

Aşıkpaşaoğlu Hacı Bektaş yolundan gidenler hakkında olumlu düşüncelere sahip değil. Ona göre bu insanların yolu uygunsuzdur:

"Saçma sapan ve şeytani adetler bunlarda çoktur. Bu halk şeytani midir, rahmani midir, bilinmez" diye yazıyor. Aşıkpaşaoğlu Baba İlyas soyundan olsa da Osmanlı hanedanının mutemet bir yazarı olarak bu başkaldırı geleneği ile bir akrabalığı olsun istemiyor. Tarihini de bu duygular içinde örüyor.

Aşıkpaşaoğlu Yeniçeri-Bektaşi ilişkisine de değiniyor ve bu ilişkinin gerçekte asla varolmayıp bir söylentiden ibaret olduğunu belirtiyor.

Aşıkpaşaoğlu Hacı Bektaş'ın ölümünden yaklaşık iki yüzyıl sonra bunları yazıyor. Aradaki bu zaman aralığına rağmen sözlerini dikkatle üzerinde durmak gerekiyor. Çünkü aile içinde anlatılanlar gerçeğe yakın bir biçimde satırlarına yansımış olmalı.

ŞERİATA UYMUYOR VE NAMAZ KILMIYORDU

Hacı Bektaş Veli'den sözeden bir başka kaynak ise bir Mevlevi Menakıpnamesi.Bir Mevleği kaynağı olan ve Hacı Bektaş'ın ölümünden yaklaşık yüzyıl sonra Ahmet Eflaki tarafından yazılan "Ariflerin Menkıbeleri" adlı kitapta da birkaç paragraf da olsa Hacı Bektaş'a ilişkin ilgi çekici bilgiler yer alıyor:

"Hacı Bektaş-i Veli, Baba Resul'un has halifelerindendi.

Baba Resul Rum ülkesinde zuhur etmişti.

Bir topluluk ona Baba Resulullah diyordu.

Hacı Bektaş'ın marifetlerle dolu aydın bir kalbi vardı. Fakat (şeriate) uymuyordu...Kırşehir vilayetinin emiri ve Mevlana'nın candan müridi olan Emir Nureddin, bir gün Mevlana hazretlerinin hizmetinde Hacı Bektaş-i Horasani'nin kerametlerinden bahsediyordu: Bir gün Hacı Bektaş'ın hizmetine gittim. O dış görünüşe hiç saygı göstermiyor. Şeriata uymuyor ve namaz kılmıyordu. Ona mutlaka namaz kılmak gerektiğine dair ısrarda bulundum. O: ‘Git su getir de abdest alayım ve taharetleneyim’ diye buyurdu. Testiyi kendi elimle çeşmeden doldurup, onun önüne getirdim. Maşrapayı alıp, bana verdi ‘dök’ dedi. Onun eline suyu döktüğüm vakit, berrak suyun kan olduğunu gördüm ve bu durum karşısında şaşakaldım" (Ahmet Eflaki, Arifle-rin Menkibeleri, Çev. Tahsin Yazıcı, İst. 186, sf.284,345)

Eflaki ile Aşıkpaşaoğlu'nun Hacı Bektaş'a ilişkin bilgileri birbirini teyid ediyor. Hacı Bektaş Veli'nin Baba İlyas'ın ardıllarından olduğu ve şeriatın emir ve yasaklarına uzak durduğu konusunda iki yazar bileşiyorlar.

ALEVİLERİN KUTSAL KİTABI VELAYETNAME

Hacı Bektaş Veli ve Anadolu Aleviliğine ilişkin temel bilgileri edinebileceğimiz en eski kaynaklar arasında Alevilerce kendisine kutsallık atfedilen bir kitap; Velayetname yer alıyor. Velayetname'nin 1490'lı yıllarda Uzun Firdevsi tarafından kaleme alındığı konusunda araştırmacılar hemfikirler.Hacı Bektaş Veli'nin 1208 yılında doğup, 1271 yılında öldüğü gözönüne alınırsa Velayetnamenin Hacı Bektaş'ın ölümünden yaklaşık iki yüzyıl sonra yazıya geçirildiği ortaya çıkar. Velayetname Bektaşi erkanının Balım Sultan tarafından sistematize edilmeden önce derlenmesi açısından ayrıca bir öneme sahiptir.Hacı Bektaş Veli Velayetnamesi'nin irdelenmesi, okunması bugün bilinçli bir biçimde yaratılan kafa karışıklıklarına son verecektir. Velayetnamenin çizdiği Anadolu'ya özgü, eşi ben-zeri olmayan, saf, duru Anadolu Aleviliğidir.Velayetname Hacı Bektaş'ın seceresi ile başlamakta, bir müddet Horasan'da kaldıktan sonra asıl olarak Rum ülkesine gelişini ve buradaki kerametlerini ve yaşantısını anlatmaktadır. Velayetname rengarenk bir Anadolu tas-vir etmektedir. Dilleri, dinleri, kültürleri, inançları ile birbirinden farklı olan in-sanların dost ve kardeşçe yaşadıkları bir dünya. Velayetnamenin her başlığının ayrı ayrı titiz bir biçimde incelenip tahlil edilmesi önümüzde bir görev olarak durmaktadır.BİLİMSEL

ARAŞTIRMANIN GEREKLİLİĞİ

Anadolu Aleviliğinin yerli yerine oturabilmesi için Hacı Bektaş Veli ve çevresinde oluşan değerlerin tarihsel, sosyo-ekonomik, kültürel boyutlarıyla ve bilimsel bir yöntemle araştırılıp incelenmesine her zamankinden daha fazla bugün ihtiyaç vardır.

Hacı Bektaş Veli'nin yola katkıları nelerdir?

Aleviliği doğuran ve yaşatan koşullar nelerdir?

Alevilik neden/nasıl varolmuş, varlığını nasıl sürdürmüştür?

Bu süreçlerin açıklığa kavuşturulması, bilince çıkarılması gerekiyor. Kuşkusuz bilim ve bilgi her türlü hurafenin ve ön yargının biricik panzehiridir.

Hünkar da öyle demiyor mu:

"Bilimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır!"

Ali YILDIRIM