Temel DEMİRER

Bir Sanat Dalı Olarak Mizah

Temel DEMİRER
  07-03-2025 16:16:00

TEMEL DEMİRER

 

"Bütün iyi şeyler güler.

Yalvarırım gülmeyi öğrenin."[1]

 

Sanatın gücü müthiş bir şeydir. Tam da bunun için muktedirler sanattan korkar, kontrolleri altına alıp, sanatı sanat olmaktan çıkartarak, iktidar sofrasındaki mezeye dönüştürürler. Bu koşullarda "Reyting mi önemli sanat mı?"[2] diye soruyor Prof. Dr. Üstün Dökmen.

Özdemir Asaf'ın, "Bütün renkler aynı hızla kirleniyordu, birinciliği beyaza verdiler," dizelerindeki üzere yerkürenin dört bir yanında kapitalizmin kirlettiklerinin listesinde sanat ilk sıralarda yer alıyor.

Sadece, iktidarın tercih ve yönelimlerine göz atmak dahi yetiyor da artıyor: Ocak-Aralık 2023 döneminde kültür hizmetleri için 15.4 milyar TL, din hizmetleri için 45.2 milyar TL harcandı![3]

Oysa gerçek sanatsal üretim hem kendi içinde bir süreçtir hem de bir "tarih"tir, kendi altın zincirinin halkalarına sadık kalarak yol alır.

Tam da bunun için "Sanat eserlerini üretmek ve onlardan keyif almak bizi daha bütünlüklü insanlar hâline getirir"ken;[4] Friedrich Nietzsche, "Gerçeklikten ölmemek için sanatımız var"...

Jeanette Winterson, "Sanat yüreği büyütür"...[5]

Jerzy Grotowski, "Sanat cehaletimizin veya cesaretsizliğimizin neden olduğu sınırlamaları yok etmek; kısacası içimizdeki boşluğu doldurmak: Kendimizi gerçekleştirmek için"...

Simone de Beauvoir, "Sanat, edebiyat ve felsefe, dünyayı yeniden bir insan özgürlüğü üzerine kurma girişimleridir." "Sanatçının ifade edeceği bir dünya olması için, o, öncelikle bu dünyada yer almalıdır; baskıcı ya da baskı altında, yılgın ya da isyankâr, insanlar arasında bir insan"...

Andrey Tarkovski, "Sanatsal yaratıcılık tanımı gereği ölümün reddedilişidir. Bu yüzden de, sanatçının hayatı son tahlilde trajik bir sonla noktalansa da sanatsal yaratıcılık iyimserdir."[6] "Sanat insanın mantığına değil, duygularına seslenir. İnsan ruhunu 'yumuşatma'yı iyiye karşı duyarlı kılmayı amaçlar"...[7]

Theodor W. Adorno, "Sanatın bugünkü görevi, düzene kaos getirmektir," derlerken sonuna dek haklılar.

Çünkü sanat yalnız kendindekiyle yetinme lüksüne sahip değildir.

"Nasıl" mı?

Sanat "üzerini açmaya" ve "yeni" olana ilişkindir; bu özelliği ile de siyasi düzenin/iktidarın dayattığı/dayandığı, "sanat olarak duyumsanabilir olana ilişkin sınırları" deler, ötesindeki olasılıklara işaret eder. Sanat, artık salt bir estetik nesne olmanın ötesinde, özgürlüğe ilişkin bir felsefi yapıttır.[8]

Sanat saklamaz; gerçeği ortaya koyar, taraf olur, yasaklamaz;[9] çünkü özgürlükçü ve özgürleştirendir; mizah gibi.

* * * * *

"Gülmek devrimci bir eylemdir. Dik dur ve gülümse," demiş Che Guevara.

Sarsıntılı, altüst oluşların sıkça yaşandığı sancılı değişim süreçlerinde mizah aynı zamanda yaşama ve sanatına büyük katkılar sağlar. Mizah içermeyen bir insani duruş ya da sanat dalı düşünebilir misiniz? Elbette "Hayır"!

Gerçekten de mizahsız insan, larvaların ipekten kabuğu içinde, süresiz bir geleceğe güven duygusuyla, yarı bilinçle, değişmez niteliğiyle nasıl yaşıyorsa öyle yaşar. Mizah böceğin kozasını kırar, onu yaşama, ilerlemeye, var olmanın tehlikelerle dolu serüvenine yöneltir,"[10] diyor Robert Escarpit, 'Mizah' başlıklı yapıtında...

İnsan'ın bugüne doğru evrimleşmeye başladığı tarih, milyon yıllar öncesi. Bu gelişim düz bir çizgide olmuyor. 'Bir adım ileri iki adım geri' mutasyonlarıyla sürüp geliyor. Ancak binli yıllarda iz bırakmaya başlıyorlar. Kırk binli yıllarda kimi toplulukların mağara duvarlarına renkli resimler yaptığını biliyoruz. Müzik giriyor yaşamlarına ve mizah, vd'leriyle.

Giderek topluluklar oluşuyor; gelişerek dönüşerek. Ve durmuyor zaman. Bir itiraz ve eleştiri olarak mizah da öyle... Gerçekten de mizah, insan(lık)ın en güçlü ifade araçlarından biri ve sanat dallarının hemen hepsinde mizahın çok etkili biçimde kullanıldığını biliyoruz.

Edebiyatta, sinemada, tiyatroda, görsel sanatlarda, hatta müzikte sayısız ustanın yaratıları sanat evreninin başyapıtları arasında. Hiciv, ironi, kara mizah... Hepsi de, bir düşünceyi okura/ izleyiciye aktarmak adına sonsuz olanaklar sunar.

Hele ifade olanakları kısıtlıysa, mizah en elverişli araçtır sanatçı için. Tabii ki, sansürcü iktidarlar yakasından düşmez mizahçının. Sayısız mizahçımız yıllarca hapislerde yatmıştır.[11]

* * * * *

Doğası gereği siyasal özellikler taşıyan mizah bir eğlence aracı değil, düşünme aracıdır. İnsan(lık)a soluk alıp verdirir. Güçlü bir silahtır mizah!

Usta ellerde hedefi 12'den vururken; sığınaktır mizah; bir dosttur; düşünme ve zekâ aracıdır; kusursuz eleştiri ve iletişim yoludur!

Mizahi duruş ya da gülmek somut bir tepkidir, duruştur. Ancak coğrafyamızda gelenekçi anlayışta mizahın iktidarla sevecen ilişkisi sadece "dalkavukluk" mesleğiyle sınırlıyken;[12] Okan Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden Merve Selin Şohoğlu da ekler: "Toplumda ne kadar fazla tabu varsa, o kadar fazla ofansif mizah gelişir."[13]

Karanlığın katmerlenmesi ofansif mizaha davetiye çıkarırken; Charlie Chaplin, "Gerçekten gülmek için acınızı alıp onunla oynayabilmelisiniz"...

Molière, "Sizi gülümsetebilen insanların peşine takılın, çünkü sadece bir gülümseme karanlık bir günü aydınlatabilir"...

Friedrich Nietzsche, "Bütün iyi şeyler güler. Yalvarırım gülmeyi öğrenin"...

Thomas Edward Brown, "Zenginin esprisi her zaman komiktir," derler ki, Nasreddin Hoca'dan Molière'e, Charlie Chaplin'den Aziz Nesin vd'leri bunun kanıtıdır.

* * * * *

O nedenle Mizahta güldürenle gülen birbirinin tamamlayıcısıdır, bütündür. Bu, toplumsal eleştirinin piri sayılan Nasrettin Hoca gülmecelerinde de böyledir. Akıl yürüterek gülünecek öyle olaylar yaratır ki hoca, dıştan ona, içten kendimize güleriz...

Moliére de öyle. O yazdıklarıyla sadece Fransızların değil, sanatı yaşamının parçası kılan her ulustan insanın düşünme, duyumsama okuludur.

Tıpkı "Benim acım birinin gülüşüne sebep olabilir ama benim gülüşüm asla birinin acısına sebep olmamalı." "Ben, tek bir şey olarak kalacağım, sadece tek bir şey olarak ve o da bir palyaço. O beni herhangi politikacıdan daha yükseğe ulaştıran bir uçak." "Tüm hayatım gericiliğe ve sanatın ölümüne karşı sürekli bir mücadeleden başka bir şey değildi," diyen Charlie Chaplin gibi.

Evet mizah taraf olmak Onun satırlarındaki duruşla:

"Felsefem özgürlüğe inanmaktır, silahım gülmektir, Lisanım ise kalbimin sesidir"...

"Fark edeceksin ki; hayat yaşamaya değer eğer sadece gülümsersen"...

"Kahkahasız geçen bir gün boşa geçmiş bir gündür"...

"Din, dil, ulus ayrımcılığı olmayan yeni bir dünya yaratalım"...

 "Nefret geçer, diktatörler ölür. Halktan aldıkları iktidar halka geri döner. İnsanlar ölür hürriyet ölmez!"...

"Sizleri bir hayvan terbiye eder gibi şartlandırıp topun ağzına sürenlere boyun eğmeyin"...

 "Şu zalim dünyada hiçbir şey kalıcı değildir, dertlerimiz bile"...

"Son insan ölene kadar özgürlük asla yok olmayacaktır"...

Mizah bu olduğunda ya da saray soytarılığıyla, Aziz Nesin'in, "Zübük; Kendi çıkarları için her yolu mubah sayan kişi," diye tarif ettikleriyle arasına kızıl sınırlar çekti mi, mizah olur.

Ve nihayet: İnsanın özgürleşmesinin başlangıcı, otoriteye gülme ve onunla alay etme yeteneğinden geçer.

  

N O T L A R

[*] Sosyalist Mezopotamya, No: 15, Haziran 2024...

[1] Friedrich Nietzsche.

[2] Ayşe Emel Mesci, "Reyting mi Önemli Sanat mı?", Cumhuriyet, 13 Kasım 2023, s.11.

[3] Mustafa Bildircin, "Kültüre 15.4 Dine 45.2 Milyar TL", Birgün, 22 Ocak 2024, s.9.

[4] S. S. Prawer, Karl Marx ve Dünya Edebiyatı, çev: Ezgi Kaya-Selin Dingillioğlu, Yordam Kitap, 2019.

[5] Jeanette Winterson, Sanat Başkaldırır Coşku ve Cüretkârlık Üzerine, çev: Zeynep Baransel, Sel Yay., 2018.

[6] Andrey Tarkovski, Zaman Zaman İçinde, çev: Seda Kervanoğlu, Agora Kitap, 2011.

[7] Andrey Tarkovski, Mühürlenmiş Zaman, çev: Füsun Ant, Afa Yay., 1986.

[8] Ergin Yıldızoğlu, "Sanat ve Kitch: 'Kızıl Goncalar'...", Cumhuriyet, 1 Ocak 2024, s.11.

[9] Louis Massignon'un 1921 tarihli "İslâm Sanatlarının Felsefesi" başlıklı yazısının bir yerinde İbn-i Abbas'ın anlattığı bir hadisten söz eder: "Peki ama artık hayvan resimleri yapmayacak mıyım, sanatımı bırakacak mıyım?" diyen bir İranlı ressama, "Evet, yapacaksın, ama hayvanların kafalarını kesmelisin, canlı görünmesinler..." diye yanıt verir. (A. Celal Binzet, "Sanata Açılan Savaş", Cumhuriyet, 21 Temmuz 2023, s.2.)

[10] Robert Escarpit, Mizah, çev: Mehmet Yalçın, İmge Kitapevi, 2016.

[11] Vecdi Sayar, "İktidarların Korkusu", Birgün, 18 Aralık 2022, s.15.

[12] "Gülmek çoğu zaman rüşvettir." (Barış Bıçakçı, Sinek Isırıklarının Müellifi, İletişim Yay., 8. baskı, 2016.)

[13] Filiz Gazi, "Merve Selin Şohoğlu: Ofansif Mizahı Tabu Geliştiriyor", Birgün, 20 Kasım 2021, s.11.

 

  Bu yazı 1196 defa okunmuştur.

  YORUMLAR 0 Yorum YORUM YAP

Bu Yazı'ya ilk yorum yapan siz olun.

  FACEBOOK YORUM

Yorum

  YAZARIN DİĞER YAZILARI

  BİZİ TAKİP EDİN

  • ÇOK OKUNANLAR

      SON YORUMLAR

    PUAN DURUMU

    Takım O G M B A Y P AV
    1 Galatasaray 31 25 1 5 78 30 80 +48
    2 Fenerbahçe 31 23 2 6 80 31 75 +49
    3 Samsunspor 32 16 10 6 47 38 54 +9
    4 Beşiktaş 31 14 7 10 48 32 52 +16
    5 Eyüpspor 32 14 10 8 49 38 50 +11
    6 Başakşehir FK 31 14 11 6 50 43 48 +7
    7 Trabzonspor 31 12 10 9 52 39 45 +13
    8 Göztepe 31 11 10 10 51 39 43 +12
    9 Konyaspor 32 12 13 7 41 44 43 -3
    10 Kasımpaşa 31 10 9 12 53 55 42 -2
    11 Gaziantep FK 31 12 13 6 41 43 42 -2
    12 Kayserispor 31 10 11 10 39 49 40 -10
    13 Antalyaspor 31 11 13 7 34 55 40 -21
    14 Çaykur Rizespor 31 11 16 4 36 50 37 -14
    15 Sivasspor 32 9 16 7 43 53 34 -10
    16 Alanyaspor 31 9 15 7 36 47 34 -11
    17 Bodrum FK 32 9 16 7 24 37 34 -13
    18 Hatayspor 31 4 20 7 33 62 19 -29
    19 Adana Demirspor 31 2 25 4 27 77 2 -50
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Kocaelispor 36 20 7 9 64 36 69 +28
    2 Fatih Karagümrük 36 18 9 9 53 33 63 +20
    3 Gençlerbirliği 36 17 8 11 51 34 62 +17
    4 Bandırmaspor 36 16 8 12 49 43 60 +6
    5 İstanbulspor 36 18 14 4 61 38 58 +23
    6 Erzurumspor FK 36 17 12 7 50 31 58 +19
    7 Iğdır FK 36 15 11 10 52 31 55 +21
    8 Boluspor 36 15 11 10 49 39 55 +10
    9 Amed SK 36 13 8 15 39 33 54 +6
    10 Ümraniyespor 36 14 11 11 48 39 53 +9
    11 Esenler Erokspor 36 13 10 13 53 45 52 +8
    12 Keçiörengücü 36 14 13 9 57 46 51 +11
    13 Çorum FK 36 13 11 12 47 41 51 +6
    14 Sakaryaspor 36 12 12 12 46 53 48 -7
    15 Pendikspor 36 12 15 9 42 49 45 -7
    16 Manisa FK 36 13 18 5 48 51 44 -3
    17 MKE Ankaragücü 36 12 18 6 44 46 42 -2
    18 Şanlıurfaspor 36 11 18 7 44 52 40 -8
    19 Adanaspor 36 7 20 9 32 64 30 -32
    20 Yeni Malatyaspor 36 0 36 0 13 138 21 -125
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Sarıyer 33 24 2 7 79 22 79 +57
    2 Batman Petrolspor 33 25 6 2 62 24 77 +38
    3 GMG Kastamonuspor 33 18 3 12 55 28 66 +27
    4 Adana 1954 Futbol Kulübü 33 18 7 8 58 28 62 +30
    5 Altınordu 33 15 7 11 54 35 56 +19
    6 Beykoz Anadolu 33 15 10 8 46 44 53 +2
    7 İskenderunspor A.Ş. 33 13 9 11 49 37 50 +12
    8 1461 Trabzon FK 33 13 13 7 44 37 46 +7
    9 Fethiyespor 33 11 12 10 32 36 43 -4
    10 24Erzincanspor 33 10 12 11 45 50 41 -5
    11 Kırklarelispor 33 10 13 10 42 41 40 +1
    12 İnegölspor 33 10 12 11 40 47 38 -7
    13 Sincan Belediye Ankaraspor 33 9 15 9 40 40 36 0
    14 Kepezspor FAŞ 33 9 16 8 37 46 35 -9
    15 Isparta 32 Spor 33 7 14 12 32 46 33 -14
    16 Karaköprü Belediyespor 33 6 19 8 34 51 26 -17
    17 Altay 33 9 20 4 30 64 22 -34
    18 Hes İlaç Afyonspor 33 0 32 1 6 109 5 -103
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Bursaspor 30 21 2 7 64 17 70 +47
    2 Karşıyaka 30 18 6 6 56 28 60 +28
    3 Muş Spor Kulübü 30 16 4 10 48 24 58 +24
    4 Belediye Kütahyaspor 30 17 6 7 57 37 58 +20
    5 Düzcespor 30 16 6 8 40 27 56 +13
    6 Silifke Belediye Spor 30 14 9 7 51 36 49 +15
    7 Anadolu Üniversitesi 30 13 9 8 39 32 47 +7
    8 Artvin Hopaspor 30 10 11 9 26 30 39 -4
    9 Tokat Bld Plevnespor 30 7 13 10 27 32 31 -5
    10 Kahramanmaraşspor 30 8 16 6 28 39 30 -11
    11 Bulvarspor 30 7 14 9 35 58 30 -23
    12 Kırşehir Futbol SK 30 7 15 8 26 48 29 -22
    13 Bornova 1877 30 6 14 10 36 53 28 -17
    14 23 Elazığ Futbol Kulübü 30 5 14 11 18 31 26 -13
    15 Kuşadasıspor 30 7 20 3 25 51 24 -26
    16 Ergene Velimeşe 30 6 19 5 17 50 23 -33
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     02/05/2025 Antalyaspor vs Konyaspor
     03/05/2025 Alanyaspor vs Kayserispor
     03/05/2025 Çaykur Rizespor vs Gaziantep FK
     03/05/2025 Galatasaray vs Sivasspor
     03/05/2025 Hatayspor vs Başakşehir FK
     04/05/2025 Samsunspor vs Eyüpspor
     04/05/2025 Adana Demirspor vs Göztepe
     04/05/2025 Fenerbahçe vs Beşiktaş
     05/05/2025 Kasımpaşa vs Trabzonspor
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     04/05/2025 Amed SK vs Adanaspor
     04/05/2025 Boluspor vs Yeni Malatyaspor
     04/05/2025 Çorum FK vs Şanlıurfaspor
     04/05/2025 Erzurumspor FK vs Ümraniyespor
     04/05/2025 Esenler Erokspor vs İstanbulspor
     04/05/2025 Gençlerbirliği vs Sakaryaspor
     04/05/2025 Iğdır FK vs Kocaelispor
     04/05/2025 Keçiörengücü vs MKE Ankaragücü
     04/05/2025 Manisa FK vs Bandırmaspor
     04/05/2025 Pendikspor vs Fatih Karagümrük
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     03/05/2025 Adana 01 Futbol Kulübü vs İnegölspor
     03/05/2025 Altay vs Kırklarelispor
     03/05/2025 Batman Petrolspor vs 24Erzincanspor
     03/05/2025 Beykoz Anadolu vs GMG Kastamonuspor
     03/05/2025 Fethiyespor vs Sincan Belediye Ankaraspor
     03/05/2025 İskenderunspor A.Ş. vs Sarıyer
     03/05/2025 Karaköprü Belediyespor vs Isparta 32 Spor
     03/05/2025 1461 Trabzon FK vs Kepezspor FAŞ
     27/04/2025 GMG Kastamonuspor 2 - 1 İskenderunspor A.Ş.
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     26/04/2025 Artvin Hopaspor 7 - 2 Bulvarspor
     26/04/2025 Muş Spor Kulübü 3 - 0 Anadolu Üniversitesi
     26/04/2025 23 Elazığ Futbol Kulübü 1 - 1 Kuşadasıspor
     26/04/2025 Bornova 1877 1 - 0 Kırşehir Futbol SK
     26/04/2025 Karşıyaka 2 - 0 Bursaspor
     26/04/2025 Tokat Bld Plevnespor 3 - 1 Silifke Belediye Spor
     26/04/2025 Düzcespor 2 - 2 Belediye Kütahyaspor
     26/04/2025 Ergene Velimeşe 2 - 1 Kahramanmaraşspor