Temel DEMİRER

Bir Sanat Dalı Olarak Mizah

Temel DEMİRER
  07-03-2025 16:16:00

TEMEL DEMİRER

 

"Bütün iyi şeyler güler.

Yalvarırım gülmeyi öğrenin."[1]

 

Sanatın gücü müthiş bir şeydir. Tam da bunun için muktedirler sanattan korkar, kontrolleri altına alıp, sanatı sanat olmaktan çıkartarak, iktidar sofrasındaki mezeye dönüştürürler. Bu koşullarda "Reyting mi önemli sanat mı?"[2] diye soruyor Prof. Dr. Üstün Dökmen.

Özdemir Asaf'ın, "Bütün renkler aynı hızla kirleniyordu, birinciliği beyaza verdiler," dizelerindeki üzere yerkürenin dört bir yanında kapitalizmin kirlettiklerinin listesinde sanat ilk sıralarda yer alıyor.

Sadece, iktidarın tercih ve yönelimlerine göz atmak dahi yetiyor da artıyor: Ocak-Aralık 2023 döneminde kültür hizmetleri için 15.4 milyar TL, din hizmetleri için 45.2 milyar TL harcandı![3]

Oysa gerçek sanatsal üretim hem kendi içinde bir süreçtir hem de bir "tarih"tir, kendi altın zincirinin halkalarına sadık kalarak yol alır.

Tam da bunun için "Sanat eserlerini üretmek ve onlardan keyif almak bizi daha bütünlüklü insanlar hâline getirir"ken;[4] Friedrich Nietzsche, "Gerçeklikten ölmemek için sanatımız var"...

Jeanette Winterson, "Sanat yüreği büyütür"...[5]

Jerzy Grotowski, "Sanat cehaletimizin veya cesaretsizliğimizin neden olduğu sınırlamaları yok etmek; kısacası içimizdeki boşluğu doldurmak: Kendimizi gerçekleştirmek için"...

Simone de Beauvoir, "Sanat, edebiyat ve felsefe, dünyayı yeniden bir insan özgürlüğü üzerine kurma girişimleridir." "Sanatçının ifade edeceği bir dünya olması için, o, öncelikle bu dünyada yer almalıdır; baskıcı ya da baskı altında, yılgın ya da isyankâr, insanlar arasında bir insan"...

Andrey Tarkovski, "Sanatsal yaratıcılık tanımı gereği ölümün reddedilişidir. Bu yüzden de, sanatçının hayatı son tahlilde trajik bir sonla noktalansa da sanatsal yaratıcılık iyimserdir."[6] "Sanat insanın mantığına değil, duygularına seslenir. İnsan ruhunu 'yumuşatma'yı iyiye karşı duyarlı kılmayı amaçlar"...[7]

Theodor W. Adorno, "Sanatın bugünkü görevi, düzene kaos getirmektir," derlerken sonuna dek haklılar.

Çünkü sanat yalnız kendindekiyle yetinme lüksüne sahip değildir.

"Nasıl" mı?

Sanat "üzerini açmaya" ve "yeni" olana ilişkindir; bu özelliği ile de siyasi düzenin/iktidarın dayattığı/dayandığı, "sanat olarak duyumsanabilir olana ilişkin sınırları" deler, ötesindeki olasılıklara işaret eder. Sanat, artık salt bir estetik nesne olmanın ötesinde, özgürlüğe ilişkin bir felsefi yapıttır.[8]

Sanat saklamaz; gerçeği ortaya koyar, taraf olur, yasaklamaz;[9] çünkü özgürlükçü ve özgürleştirendir; mizah gibi.

* * * * *

"Gülmek devrimci bir eylemdir. Dik dur ve gülümse," demiş Che Guevara.

Sarsıntılı, altüst oluşların sıkça yaşandığı sancılı değişim süreçlerinde mizah aynı zamanda yaşama ve sanatına büyük katkılar sağlar. Mizah içermeyen bir insani duruş ya da sanat dalı düşünebilir misiniz? Elbette "Hayır"!

Gerçekten de mizahsız insan, larvaların ipekten kabuğu içinde, süresiz bir geleceğe güven duygusuyla, yarı bilinçle, değişmez niteliğiyle nasıl yaşıyorsa öyle yaşar. Mizah böceğin kozasını kırar, onu yaşama, ilerlemeye, var olmanın tehlikelerle dolu serüvenine yöneltir,"[10] diyor Robert Escarpit, 'Mizah' başlıklı yapıtında...

İnsan'ın bugüne doğru evrimleşmeye başladığı tarih, milyon yıllar öncesi. Bu gelişim düz bir çizgide olmuyor. 'Bir adım ileri iki adım geri' mutasyonlarıyla sürüp geliyor. Ancak binli yıllarda iz bırakmaya başlıyorlar. Kırk binli yıllarda kimi toplulukların mağara duvarlarına renkli resimler yaptığını biliyoruz. Müzik giriyor yaşamlarına ve mizah, vd'leriyle.

Giderek topluluklar oluşuyor; gelişerek dönüşerek. Ve durmuyor zaman. Bir itiraz ve eleştiri olarak mizah da öyle... Gerçekten de mizah, insan(lık)ın en güçlü ifade araçlarından biri ve sanat dallarının hemen hepsinde mizahın çok etkili biçimde kullanıldığını biliyoruz.

Edebiyatta, sinemada, tiyatroda, görsel sanatlarda, hatta müzikte sayısız ustanın yaratıları sanat evreninin başyapıtları arasında. Hiciv, ironi, kara mizah... Hepsi de, bir düşünceyi okura/ izleyiciye aktarmak adına sonsuz olanaklar sunar.

Hele ifade olanakları kısıtlıysa, mizah en elverişli araçtır sanatçı için. Tabii ki, sansürcü iktidarlar yakasından düşmez mizahçının. Sayısız mizahçımız yıllarca hapislerde yatmıştır.[11]

* * * * *

Doğası gereği siyasal özellikler taşıyan mizah bir eğlence aracı değil, düşünme aracıdır. İnsan(lık)a soluk alıp verdirir. Güçlü bir silahtır mizah!

Usta ellerde hedefi 12'den vururken; sığınaktır mizah; bir dosttur; düşünme ve zekâ aracıdır; kusursuz eleştiri ve iletişim yoludur!

Mizahi duruş ya da gülmek somut bir tepkidir, duruştur. Ancak coğrafyamızda gelenekçi anlayışta mizahın iktidarla sevecen ilişkisi sadece "dalkavukluk" mesleğiyle sınırlıyken;[12] Okan Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden Merve Selin Şohoğlu da ekler: "Toplumda ne kadar fazla tabu varsa, o kadar fazla ofansif mizah gelişir."[13]

Karanlığın katmerlenmesi ofansif mizaha davetiye çıkarırken; Charlie Chaplin, "Gerçekten gülmek için acınızı alıp onunla oynayabilmelisiniz"...

Molière, "Sizi gülümsetebilen insanların peşine takılın, çünkü sadece bir gülümseme karanlık bir günü aydınlatabilir"...

Friedrich Nietzsche, "Bütün iyi şeyler güler. Yalvarırım gülmeyi öğrenin"...

Thomas Edward Brown, "Zenginin esprisi her zaman komiktir," derler ki, Nasreddin Hoca'dan Molière'e, Charlie Chaplin'den Aziz Nesin vd'leri bunun kanıtıdır.

* * * * *

O nedenle Mizahta güldürenle gülen birbirinin tamamlayıcısıdır, bütündür. Bu, toplumsal eleştirinin piri sayılan Nasrettin Hoca gülmecelerinde de böyledir. Akıl yürüterek gülünecek öyle olaylar yaratır ki hoca, dıştan ona, içten kendimize güleriz...

Moliére de öyle. O yazdıklarıyla sadece Fransızların değil, sanatı yaşamının parçası kılan her ulustan insanın düşünme, duyumsama okuludur.

Tıpkı "Benim acım birinin gülüşüne sebep olabilir ama benim gülüşüm asla birinin acısına sebep olmamalı." "Ben, tek bir şey olarak kalacağım, sadece tek bir şey olarak ve o da bir palyaço. O beni herhangi politikacıdan daha yükseğe ulaştıran bir uçak." "Tüm hayatım gericiliğe ve sanatın ölümüne karşı sürekli bir mücadeleden başka bir şey değildi," diyen Charlie Chaplin gibi.

Evet mizah taraf olmak Onun satırlarındaki duruşla:

"Felsefem özgürlüğe inanmaktır, silahım gülmektir, Lisanım ise kalbimin sesidir"...

"Fark edeceksin ki; hayat yaşamaya değer eğer sadece gülümsersen"...

"Kahkahasız geçen bir gün boşa geçmiş bir gündür"...

"Din, dil, ulus ayrımcılığı olmayan yeni bir dünya yaratalım"...

 "Nefret geçer, diktatörler ölür. Halktan aldıkları iktidar halka geri döner. İnsanlar ölür hürriyet ölmez!"...

"Sizleri bir hayvan terbiye eder gibi şartlandırıp topun ağzına sürenlere boyun eğmeyin"...

 "Şu zalim dünyada hiçbir şey kalıcı değildir, dertlerimiz bile"...

"Son insan ölene kadar özgürlük asla yok olmayacaktır"...

Mizah bu olduğunda ya da saray soytarılığıyla, Aziz Nesin'in, "Zübük; Kendi çıkarları için her yolu mubah sayan kişi," diye tarif ettikleriyle arasına kızıl sınırlar çekti mi, mizah olur.

Ve nihayet: İnsanın özgürleşmesinin başlangıcı, otoriteye gülme ve onunla alay etme yeteneğinden geçer.

  

N O T L A R

[*] Sosyalist Mezopotamya, No: 15, Haziran 2024...

[1] Friedrich Nietzsche.

[2] Ayşe Emel Mesci, "Reyting mi Önemli Sanat mı?", Cumhuriyet, 13 Kasım 2023, s.11.

[3] Mustafa Bildircin, "Kültüre 15.4 Dine 45.2 Milyar TL", Birgün, 22 Ocak 2024, s.9.

[4] S. S. Prawer, Karl Marx ve Dünya Edebiyatı, çev: Ezgi Kaya-Selin Dingillioğlu, Yordam Kitap, 2019.

[5] Jeanette Winterson, Sanat Başkaldırır Coşku ve Cüretkârlık Üzerine, çev: Zeynep Baransel, Sel Yay., 2018.

[6] Andrey Tarkovski, Zaman Zaman İçinde, çev: Seda Kervanoğlu, Agora Kitap, 2011.

[7] Andrey Tarkovski, Mühürlenmiş Zaman, çev: Füsun Ant, Afa Yay., 1986.

[8] Ergin Yıldızoğlu, "Sanat ve Kitch: 'Kızıl Goncalar'...", Cumhuriyet, 1 Ocak 2024, s.11.

[9] Louis Massignon'un 1921 tarihli "İslâm Sanatlarının Felsefesi" başlıklı yazısının bir yerinde İbn-i Abbas'ın anlattığı bir hadisten söz eder: "Peki ama artık hayvan resimleri yapmayacak mıyım, sanatımı bırakacak mıyım?" diyen bir İranlı ressama, "Evet, yapacaksın, ama hayvanların kafalarını kesmelisin, canlı görünmesinler..." diye yanıt verir. (A. Celal Binzet, "Sanata Açılan Savaş", Cumhuriyet, 21 Temmuz 2023, s.2.)

[10] Robert Escarpit, Mizah, çev: Mehmet Yalçın, İmge Kitapevi, 2016.

[11] Vecdi Sayar, "İktidarların Korkusu", Birgün, 18 Aralık 2022, s.15.

[12] "Gülmek çoğu zaman rüşvettir." (Barış Bıçakçı, Sinek Isırıklarının Müellifi, İletişim Yay., 8. baskı, 2016.)

[13] Filiz Gazi, "Merve Selin Şohoğlu: Ofansif Mizahı Tabu Geliştiriyor", Birgün, 20 Kasım 2021, s.11.

 

  Bu yazı 1516 defa okunmuştur.

  YORUMLAR 0 Yorum YORUM YAP

Bu Yazı'ya ilk yorum yapan siz olun.

  FACEBOOK YORUM

Yorum

  YAZARIN DİĞER YAZILARI

  BİZİ TAKİP EDİN

  • ÇOK OKUNANLAR

      SON YORUMLAR

    PUAN DURUMU

    Takım O G M B A Y P AV
    1 Galatasaray 33 27 1 5 84 31 86 +53
    2 Fenerbahçe 33 24 3 6 84 33 78 +51
    3 Beşiktaş 33 16 7 10 53 33 58 +20
    4 Samsunspor 33 17 10 6 50 38 57 +12
    5 Başakşehir FK 33 15 12 6 55 49 51 +6
    6 Eyüpspor 34 14 12 8 49 44 50 +5
    7 Göztepe 33 12 10 11 54 41 47 +13
    8 Trabzonspor 33 12 11 10 53 42 46 +11
    9 Kasımpaşa 33 11 9 13 57 56 46 +1
    10 Konyaspor 34 13 14 7 43 46 46 -3
    11 Kayserispor 33 11 11 11 43 51 44 -8
    12 Antalyaspor 33 12 14 7 36 58 43 -22
    13 Gaziantep FK 33 12 15 6 41 46 42 -5
    14 Çaykur Rizespor 33 12 17 4 39 52 40 -13
    15 Alanyaspor 33 10 15 8 38 48 38 -10
    16 Sivasspor 34 9 17 8 44 57 35 -13
    17 Bodrum FK 33 9 16 8 24 37 35 -13
    18 Hatayspor 33 4 21 8 36 67 20 -31
    19 Adana Demirspor 33 2 27 4 29 83 2 -54
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Kocaelispor 38 21 8 9 68 41 72 +27
    2 Gençlerbirliği 38 19 8 11 57 34 68 +23
    3 Fatih Karagümrük 38 19 10 9 55 36 66 +19
    4 İstanbulspor 38 20 14 4 67 38 64 +29
    5 Bandırmaspor 38 17 8 13 52 45 64 +7
    6 Erzurumspor FK 38 19 12 7 53 31 64 +22
    7 Boluspor 38 17 11 10 66 40 61 +26
    8 Iğdır FK 38 16 12 10 57 33 58 +24
    9 Amed SK 38 14 9 15 43 35 57 +8
    10 Çorum FK 38 14 12 12 49 45 54 +4
    11 Ümraniyespor 38 14 13 11 48 42 53 +6
    12 Esenler Erokspor 38 13 12 13 53 50 52 +3
    13 Sakaryaspor 38 13 13 12 48 54 51 -6
    14 Keçiörengücü 38 14 15 9 60 53 51 +7
    15 Manisa FK 38 14 18 6 50 52 48 -2
    16 Pendikspor 38 13 16 9 45 51 48 -6
    17 MKE Ankaragücü 38 14 18 6 49 48 48 +1
    18 Şanlıurfaspor 38 11 20 7 45 55 40 -10
    19 Adanaspor 38 7 22 9 32 75 30 -43
    20 Yeni Malatyaspor 38 0 38 0 14 153 21 -139
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Sarıyer 34 25 2 7 80 22 82 +58
    2 Batman Petrolspor 34 26 6 2 64 24 80 +40
    3 GMG Kastamonuspor 34 19 3 12 57 29 69 +28
    4 Adana 01 Futbol Kulübü 34 19 7 8 62 30 65 +32
    5 Altınordu 34 16 7 11 57 35 59 +22
    6 Beykoz Anadolu 34 15 11 8 47 46 53 +1
    7 İskenderunspor A.Ş. 34 13 10 11 49 38 50 +11
    8 1461 Trabzon FK 34 13 13 8 44 37 47 +7
    9 Fethiyespor 34 11 13 10 32 40 43 -8
    10 24Erzincanspor 34 10 13 11 45 52 41 -7
    11 Kırklarelispor 34 10 14 10 42 44 40 -2
    12 Sincan Belediye Ankaraspor 34 10 15 9 44 40 39 +4
    13 İnegölspor 34 10 13 11 42 51 38 -9
    14 Kepezspor FAŞ 34 9 16 9 37 46 36 -9
    15 Isparta 32 Spor 34 7 15 12 33 51 33 -18
    16 Karaköprü Belediyespor 34 7 19 8 39 52 29 -13
    17 Altay 34 10 20 4 33 64 25 -31
    18 Hes İlaç Afyonspor 34 0 33 1 6 112 5 -106
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Bursaspor 30 21 2 7 64 17 70 +47
    2 Karşıyaka 30 18 6 6 56 28 60 +28
    3 Muş Spor Kulübü 30 16 4 10 48 24 58 +24
    4 Belediye Kütahyaspor 30 17 6 7 57 37 58 +20
    5 Düzcespor 30 16 6 8 40 27 56 +13
    6 Silifke Belediye Spor 30 14 9 7 51 36 49 +15
    7 Anadolu Üniversitesi 30 13 9 8 39 32 47 +7
    8 Artvin Hopaspor 30 10 11 9 26 30 39 -4
    9 Tokat Bld Plevnespor 30 7 13 10 27 32 31 -5
    10 Kahramanmaraşspor 30 8 16 6 28 39 30 -11
    11 Bulvarspor 30 7 14 9 35 58 30 -23
    12 Kırşehir Futbol SK 30 7 15 8 26 48 29 -22
    13 Bornova 1877 30 6 14 10 36 53 28 -17
    14 23 Elazığ Futbol Kulübü 30 5 14 11 18 31 26 -13
    15 Kuşadasıspor 30 7 20 3 25 51 24 -26
    16 Ergene Velimeşe 30 6 19 5 17 50 23 -33
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     17/05/2025 Adana Demirspor vs Hatayspor
     18/05/2025 Alanyaspor vs Beşiktaş
     18/05/2025 Antalyaspor vs Gaziantep FK
     18/05/2025 Bodrum FK vs Trabzonspor
     18/05/2025 Çaykur Rizespor vs Göztepe
     18/05/2025 Fenerbahçe vs Eyüpspor
     18/05/2025 Galatasaray vs Kayserispor
     18/05/2025 Kasımpaşa vs Başakşehir FK
     18/05/2025 Samsunspor vs Sivasspor
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     11/05/2025 Kocaelispor 4 - 1 Keçiörengücü
     10/05/2025 Ümraniyespor 0 - 1 Manisa FK
     10/05/2025 İstanbulspor 3 - 0 Çorum FK
     10/05/2025 Şanlıurfaspor 0 - 1 Erzurumspor FK
     10/05/2025 Fatih Karagümrük 2 - 1 Iğdır FK
     10/05/2025 Yeni Malatyaspor 0 - 5 Gençlerbirliği
     10/05/2025 Sakaryaspor 2 - 0 Esenler Erokspor
     10/05/2025 Adanaspor 0 - 7 Boluspor
     10/05/2025 MKE Ankaragücü 2 - 0 Amed SK
     10/05/2025 Bandırmaspor 2 - 1 Pendikspor
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     03/05/2025 Batman Petrolspor 2 - 0 24Erzincanspor
     03/05/2025 İskenderunspor A.Ş. 0 - 1 Sarıyer
     03/05/2025 Karaköprü Belediyespor 5 - 1 Isparta 32 Spor
     03/05/2025 Beykoz Anadolu 1 - 2 GMG Kastamonuspor
     03/05/2025 Adana 01 Futbol Kulübü 4 - 2 İnegölspor
     03/05/2025 Fethiyespor 0 - 4 Sincan Belediye Ankaraspor
     03/05/2025 Altınordu 3 - 0 Afyonspor Kulübü
     03/05/2025 Altay 3 - 0 Kırklarelispor
     02/05/2025 1461 Trabzon FK 0 - 0 Kepezspor FAŞ
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     26/04/2025 Artvin Hopaspor 7 - 2 Bulvarspor
     26/04/2025 Muş Spor Kulübü 3 - 0 Anadolu Üniversitesi
     26/04/2025 23 Elazığ Futbol Kulübü 1 - 1 Kuşadasıspor
     26/04/2025 Bornova 1877 1 - 0 Kırşehir Futbol SK
     26/04/2025 Karşıyaka 2 - 0 Bursaspor
     26/04/2025 Tokat Bld Plevnespor 3 - 1 Silifke Belediye Spor
     26/04/2025 Düzcespor 2 - 2 Belediye Kütahyaspor
     26/04/2025 Ergene Velimeşe 2 - 1 Kahramanmaraşspor