KSENOPHANES VE FELSEFESİ -12-

Değerli yoldaşlarım;

Antik dönemin filozoflarının yaşamlarını ve öğretilerini M.S 3. yüzyılda yazmış olduğu ünlü yapıtı "Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri" ile bize tanıtan "Diogenes Laertios"un yazdıklarına göre, Orthomenes'in oğlu olan Ksenophanes, M.Ö 570 yılında Miletos'un kuzeyinde yer alan, İzmir'in yakınlarındaki Kolophon kentinde doğar. Yirmili yaşlarda doğduğu kent olan Kolophon'un Pers'ler tarafından işgal edilmesi üzerine doğduğu yerden ayrılarak Sicilya'nın Zankle kentine gittiğini söyleyen Diogenes Laertios, kendi şiirlerini kendi okuyan Ksenophanes'in Homeros ve Hesiodos'un tanrı üzerine yazdıklarıyla alay ettiğini söylüyor.

Miletli doğa filozoflarının ve Pythagoras'ın görüşlerine karşı çıkan ve Perslerin Yunanistan'ı işgali nedeniyle ömrünün çok uzun bir kısmını başka yerlerde sürgünde geçirmek zorunda kalan Ksenophanes bu konuda şunları söylüyor: "Kaygılarımı Yunanistan boyunca oraya buraya taşıyalı altmış yedi yıl oldu."

Empedokles ona bilge bir insan bulmanın imkansız olduğunu söyleyince şöyle yanıt vermiş:

"Doğal, çünkü bilgeyi tanımak için bilge olmak gerek."

FELSEFİ ÖĞRETİSİ

Herakleitos'un çok şey bildiği halde felsefenin kendisini bilmemekle suçladığı Ksenophanes, Miletli doğa filozoflarının evrenin nasıl ortaya çıktığı ve evreni oluşturan temel ana madde görüşlerinden etkilenmediği gibi Pythagoras'ın ruh göçü ile ilgili görüşlerinden de etkilenmemiştir. Doğa sorunları yerine insan ve kültür sorunlarına ilgi duyan Ksenophanes, Homeros ve Hesiodos'un insan kılıklı tanrılarına, ruh göçüne, kehanetlere ve

bedensel gücün yüceltilmesine karşı çıkarak Yunan düşünce dünyasında aydınlanma zihniyetini temsil eden ilk filozof olarak tanınmaktadır.

Tek tanrı anlayışının kurucusu olarak kabul edilen Ksenophanes, Homeros ve Hesiodos'un insan biçimci çoktanrıcı görüşlerini eleştirirken şunları söylüyor:

"Homeros ve Hesiodos tanrılara, insanlar arasında ne kadar ayıp ve kusur varsa hepsini yüklemişlerdir. Hırsızlık, zina ve birbirlerini kandırma. İnsanlar tanrıların kendileri gibi doğmuş olduklarını ve kendilerininkine benzeyen elbiseleri, sesleri ve biçimleri olduğunu sanmaktadırlar. Evet, eğer öküzlerin, atların ve aslanların elleri olsaydı ve onlar elleriyle insanlar gibi resim yapmasını ve sanat eserleri meydana getirmesini bilselerdi, atlar tanrıların biçimlerini atlarınkine, öküzler öküzlerinkine benzer çizerlerdi ve onların her birine de kendi türlerine uygun bedenler verdirirlerdi."

Ksenophanes şöyle devam ediyor:

"Habeşler, tanrılarının kara ve basık burunlu, Trakyalılar ise tanrılarının mavi gözlü ve kızıl saçlı olduklarını söylerler."

Ancak bu görüşlerine rağmen Ksenophanes tanrı tanımaz değildir. Ksenophanes'in karşı çıktığı, tanrılara insanlar arasında ne kadar kötü ahlaksız şey varsa yüklenmiş olmasıdır.

Oysa tanrı tek ve en mükemmel olandır. Ksenophanes zihninde düşündüğü tanrıyı ise şöyle tanımlıyor:

"Tanrılar ve insanlar arasında en büyük olan, ne biçim, ne düşünce bakımından insanlara benzer olmayan tek bir Tanrı vardır. O, tümüyle göz, tümüyle düşünce, tümüyle kulaktır. Hiçbir zorluk çekmeksizin her şeyi zihninin gücüyle yönetir. En ufak bir hareket yapmaksızın her zaman aynı yerde durur ve ona bazen bir tarafa, bazen başka bir tarafa gitmek yakışmaz."

Aristoteles'in savunduğu "kendisi hareket etmeyen hareket ettirici" anlayışı da buraya dayanıyor.

Ksenophanes'in tek tanrı anlayışı Musevi- Hristiyan ve Müslümanlıktaki tek tanrı anlayışından farklıdır.

Ksenophanes'in tek tanrısı yaratan ve yarattıklarından doğası bakımından farklı

olan bir tanrı değildir. Onun tek tanrısı ile evren arasında bir fark yoktur. Gerek Platon, gerekse Aristoteles onun Tanrı'yı evrene özdeş kılmış olduğu görüşünü ifade ediyorlar.

Sonuç olarak Ksenophanes'in bir tüm tanrıcı yani panteist olduğunu söyleyebiliriz.

KSENOPHANES VE KENT DEVLETİ

Onun felsefesinde kent devleti yani polis sadece ölümlülerin, yani insanların yaşadığı bir yer olmalıdır. O dönem için hayli cesur olan bu düşüncesiyle Ksenophanes, tanrıyı insanların içinden çıkardığını ve apayrı bir yere yerleştirdiğini açıkca ifade etmiş olur.

Ksenophanes istediği nitelikte bir toplum için de yani iyi ve mutlu bir yaşam için yepyeni bir insan ideali geliştirir. Buna göre bu insan, hem ahlaki hem de kişisel olarak mükemmelliğe erişmiş bir insan modeli olmalıdır. Bu insan modelinin özünde felsefi ve ahlaki sorumluluğunu bilen, mücadele etmekten kaçınmayan, fikirlerini söylemekten korkmayan, her zaman adil ve doğru olanı bilme cesareti gösteren, kısaca bir insana yakışacak nitelikte davranan insanın bilgeliği yatar.

Bu insanın hakikat için verdiği uğraş, bilmek için verdiği uğraştır. Bu uğraş hep daha ileriye gidebilmek ve ilerleyebilmek için sürekli olarak devam etmelidir.

Yaşamının altmış yedi yılını doğduğu kentten uzakta, sürgünde geçirmek zorunda kalan Ksenophanes'in mücadele dolu yaşamı

M.Ö 478'da son bulur.