Erdoğan YALGIN

Gıdası “ateş”, nefesi “seher yeli” olan

Erdoğan YALGIN
  03-02-2023 12:44:00

Gıdası “ateş”, nefesi “seher yeli”  olan

Holiya Xızır < Hızırın Kuşu/ Kartalı

Hızır, başta Mezopotamya halkları olmak üzere, bir çok toplumu dini ve kültürel açıdan derinden etkilemiştir. Havada, karada ve denizlerde Onun ruhsal silueti dolaşmaktadır. Bu konuda sözü, inci gibi nakışlayıp ne kadar dizsek de az gelir! Zira Onu yaşayanlar ve Onunla hasbıhal edenler ancak bu deruni manayı anlayabilir. Hep dile getiririm. Her inancın-dinin kendine özgü bir dili ve ürettiği kavramsal kuramları vardır. Bir inanç, ancak kendi diliyle yaşayabilir. Dildeki kavramlar unutulduğunda yalnızca inanç değil, toplumu var eden bütün değerleri zamanla tükenir. Toplum başkalaşır.

Yazılı ve sözlü kaynaklarda hiç dile getirilmeyen Xızır’la alakalı önemli bir konuyu dikkatlerinize sunmak istiyorum. Kürtçe dillerinde “Höl, Hol, Heli, Oli” olarak telaffuz edilen Xızır’ın o kutsal “Kuşunu, Kartalını” sizlere tanıtmak, hatırlatmak istedim. Onun adı Dersim’de, Kadın Anaların dilinde; “Holi ya Xızır < Hızır’ın Kuşu, Heli ya Reş < Kara Kartal, Holi ya Ocax é < Kutsal Ocağın kuşu” ve benzeri isimlerle dualara dönüşür. Unutmayınız; Heli ya Xızır, aynı zamanda dişildir. Anadır. Bolluk ve bereketin sembolüdür.

Dersim’de her Ocağın bir Helisi (kara kartal) vardır. Her talip, mensup olduğu ocağın kutsal kartalına sığınır. Ya Heli ya Bamasır.., Ya Oli ya Quréş…, Ya Holi ya Axucan…, vs… diye başlayan dualarda, Xızır’ın bu kara kartalını yardıma çağırır. Dersim’de özellikle Kadın Analar; sadece Xızır günlerinde değil, zamanın her anında “Ya Holiya Xızıri tu heyi < Ya Hızırın kuşu sen varsın! Ya Heli ya Xızır tu zarok a min Xweles ke < Ya Hızırın kuşu sen benim çocuklarımı koru!” benzeri dualar ederek, yakarışlarda bulunurlar.

Bu vesileyle toplumsal hafızada bazı arkaik algılar mimlenmiştir. Buna göre; Xızır’ ın bir Kartalı varmış. Onun mekanı, yeryüzünün en yüksek dağıymış. O herkesi görürmüş. Havalarda uçarak yer yüzündeki darda olan bütün canlılara, yardım edermiş. Xızır; bu Kartalına “sürekli havalarda uçmasını ve insanları gözetlemesini istemiş. Darda-zorda olan insanlara yardım etmesi için” onu görevlendirmiş. Bu yüzden Holi ya Xızır’ı her kim çağırırsa, hemen Onun yardımına uçarmış. Bazen de birey, eğer insan-i kamil yolundaysa, o çağırmasa da onun yardımına gidermiş, vs.

Genel anlamda bu “kartal-kuş kültü” daha çok Mezopotamya çıkışlı ve Aryen halklarının  ortak bir değeri olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda bir çok ulusun-halkın değer verdiği, sembolik bir motifidir.

Kürtçede “Hızır’ın Kartalı” olarak bilinen “Holi /Höli/ Heli” nin farklı coğrafyalarda ve dillerde değişik isimleri vardır. Buna göre; Başlangıç itibariyle Aryen mitolojisindeki adı Simorg, Simûrg’dur. Zerdüşt’ün Avestasında; “iyilik tanrısı” olan Ahura Mazda’nın “Ateşin sesini duyan kuş” anlamına da gelen "Morğ-i Ahurayi” ismiyle yer almıştır. Yine Aryen mitolojisinde “İri” yapısından ötürü kendisine "Şah-i Morğan < Kuşların Şahı" olarak da ün verilmiştir. Tıpkı Şah-i Maran gibi…

Daha sonraları Araplar; Aryan-Eran-İran topraklarına girmesiyle (634) birlikte, Aryanların  edebi  ve sözlü geleneklerinde var olan bu kuşa/kartala “boyunun çok uzun oluşundan dolayı” Ona “Anka Kuşu” demişler. Arap’lar; “Anka” adını, İbranicedeki “Anak” sözcüğünden  almışlar. Manası “gerdanlık, uzun boylu vs.” anlamlarını içermektedir.  Arapçadan, Türkçeye de “Zümrüdü Anka” olarak geçmiştir. Çok ilginçtir, Arap edebiyatında bizim Holimiz; aynı zamanda aklı simgeleyen, bilgelik konumuyla “Cebrail” le  betimlenmiştir.

Huma, Homa Kuşu’nun asıl kaynağı da yine Xızır’dır. Kürtçede Hak’kın bir diğer adı olan (Huda), X(H)uda’nın “Hu” su ile Anne’nin adı “Ma” nın bileşiminde meydana getirilmiş olan Hu-ma, konumuz dahilinde dişil ve tanrısal bir özelliğe sahiptir. Zira O, Avestada da adına sıkça yer verilen ve Aryen inancındaki “kutsal su, içecek” olan Homa’dan içmiştir. Xızır gibi ölümsüzdür! Kürt dillerinde Homa, Homay; aynı zamanda Tanrının adıdır. Bundandır ki; Yanıp, yanıp küllerinden yeniden doğandır. O; yükseklerde uçan ve her şeye vakıf olandır.

Kendi ateşinde yanarak, küllerinden yeniden doğan "Simurg”, yani “Morğ-i Ahurayi”, yani “Hel-Anka-Huma Kuşu”, Bilgi ağacının dallarında yaşar ve her şeyi bilir, her şeyi görür ve kendisinden yardım dileyen herkesin yardımına uçar. Gıdasının “ateş”, nefesinin ise “seher yeli” olduğuna inanılır. Bakınız, “bilgi ağacının dalında yaşaması” müthiş bir betimlemedir.  Kürtçede “kuş yuvasına” Helin derler. Helin; Kadın Anaların dişiyle-tırnaklarıyla, yavruları için kurdukları, vücuda getirdikleri yuvalarıdır. Kutsaldır. İnancımızda kuş yuvalarının dokunulmazlıkları vardır. Kuşların yuvası yıkılmaz, dağıtılmaz. O alan, dokunulmaz  bir tabudur. Çünkü her kuşun yuvası,  Xızırın kuşunun, yavrusunun yuvasıdır.

Ünlü Fars Şairlerinden Firdevsi’nin (940-1020), 977-1010 yılları arasında toplamda 60 beyitten oluşan Şehnamesinde bizim Simorg ile alakalı bir çok beyit bulunmaktadır. Daha sonraki yıllarda başta Fars şairleri olmak üzere, Arap şair ve edebiyatçıları da konuya eğilmişlerdir.

Firdevs’i;  Şehnamesinde “Simûrg ile Zal’in ilişkisine temas eder. Şehnamede konu kısaca şöyle dile getirilmiştir. Sam’ın, bir oğlu olur. Fakat doğarken çocuk, beyaz-ak saçlı doğar. Bu yüzden “beyaz-ak saçlı” anlamına gelen Ona Kürtçedeki “Zal” adını verirler. Sam, bu olay karşısında tedirgin olur. “Kimseler görmeden bu çocuğu, bilinmez bir kayalığın üstüne bırakılmasını” ister. Emre uyulur ve Zal, bir dağ başına terkedilir. O sırada  Simûrg, kendi yavrularına yem aramak için havalanır ve Zal’i, aç-susuz bir şekilde bulur. Onu yavrularına getirirken, ilahi bir ses duyar. “Çocuğa dokunmamasını ve Ona, bir Anne gibi davranmasını” ister. Simuûg, Zal’i yavrularıyla birlikte büyütür. Derken zaman geçer. Sam, rüyasında oğlu Zal’i görür ve Elburz dağına giderek oğlunu, Simûrg’dan teslim alır. Simûrg, Sam’a tüyünden bir parça verir. Ve “dar’a düştüğü zaman bu tüyü yakmasını ve kendisinden” yardım dilemesini ister. Yıllar sonra Zal evlenir. Kürt Zal’in bir oğlu dünyaya gelir. Fakat dünyaya gelecek olan Zaloğlu Rüstem’in doğum sırasında Annesi zorlanınca, Yine Simûrg yardıma çağırılır. Yardıma gider ve doğumu gerçekleştirir. Zaloğlu Rüstem doğar. Eskiden Dersim’de köy evlerinde, kapı eşiklerine yada Ocak başlarına birer kuş tüyü bırakılırdı. Onun bolluk ve bereketine inanılırdı. Devam edelim!

Simorg, Şehnamede sadece ilahi güçlerle donanmış sıradan bir yaratık olarak değil, aynı zamanda evrenin sırlarından haberdar olan, zorlukları aşabilen, geleceği gören yeteneklere sahip bir Kartal olarak kabul edilir. Çok iri yapısı, son derece güçlü olması, Elburz Dağı'nda yuvasının bulunması, bilge ve akıllı olması, aynı zamanda evrenin gizliliklerini bilmesi, her hastalığa çare bulması ve her sorunu çözebilecek bilgilere sahip olması Simorg'un özelliklerindendir. Dikkat ederseniz bu özelliklerin hepsi Xızır’da mevcuttur.

Şahnemdeki Simûrg, akıllıdır, bilgedir, konuşmasını bilen, dil öğretendir. Yolunu kaybedenlere yol gösterendir. Hak’dan sonra kendisine dua edilendir. Bütün güç işler, Onun sayesinde kolaylaşır. Adı olan, fakat görünmeyendir. O, Eran’daki  Elbuz dağı olarak bilinen mitik Kaf dağında oturur ve üzerinde her kuştan bir tüy taşıdığı için yüzü bir insanın yüzüne benzeyendir. Fars edebiyatında bir diğer ismi de ”Sirenk” tir. “Si” otuz demektir. Yani Otuz renkli manasının nedeni ise her kuştan aldığı tüyle rengarenk olmasındandır. Yine  Sirenk, yerine getirilmesi güç vaatleri yerine getirendir. Gözleri kamaştıran parlaklığından ötürü güneşi andırdığı için Ona ''Simurg-ı ateşinper'', ''Simurg-ı zerrinper'' adları da verilmiştir. Dikkat ederseniz burada anlatılan; görünmez Xızır ve Xızır gibi görünen İnsan-i kamildir. Renkli oluşundan dolayı Êzidilerin Melek-i Tavuz’una da benzetilir.

Bitmedi:

Zira mecazi anlamda Xızır’ın Simürg, Huma, Anka, Holi kuşu-kartalı; çoğu zaman gözlerden uzak "İnsan-i Kamilleri, Pirleri, Velileri de simgeler. Semah’da çoşa gelen, tewt’e < ateşe düşen Pirler, tıpkı Simûrg gibi yanarlar ve kendi küllerinden yeniden doğarlar. Hani deriz ya! Marifet; “özü dar’a çekmekte, ölmeden önce ölebilmekte, don be don gidip-gelmekte!” İşte bu yönüyle Simûrg; aynı zamanda görüntüsü olmayan, hakkı simgeleyen metafizik bir varlıktır.

Sonuç:

Yitik zamanların ruhuyla gelen, evveli ve ebedi olan, bulunduğumuz mekanımıza her an mihman olan Xızır’ı asla unutmayalım. Onun yerine, tarihsel hiç kimseyi ikame etmeyelim. Holi ya Xızır’ın gözü, her an üzerimizdedir, bunu bilelim. Bir toplum, değerlerini unuttuğu kadar büyüktür. Unutulan değerler bir toplumu daraltır. Toplumsal hafızayı küçültür. Toplumu başkalaştırır. Bireylerini köksüz bırakır. Öyleyse unutanlardan olmayalım ki; unutulan da olmayalım! Ya Holi ya Xızır tu esta! Hak ile kalın!

Kaynaklar:

Firdevsi, (1992),“Şehname I“, Çeviren: Necati Lugal, Kenan Akyüz  M.E.B Yayınları, İst.

Korkmaz, Mehmet, (2011) “Mitoloji Sözlüğü, Alter Yay. Ankara

Yalgın, Erdoğan”(2018)”Yol Bir Sürek Réya/Raa Heqi İnancı- Kürt Aleviliği” Fam yay. İst.

Yavuz, E. (1968), Tarih Toyunca Türk Kavimleri, Kurtuluş mat. Ankara

Yıldırım, Nimet (2012) “İran mitolojisi” Pinhan yayınları, ist.

 

 

 

  Bu yazı 4951 defa okunmuştur.

  YORUMLAR 0 Yorum YORUM YAP

Bu Yazı'ya ilk yorum yapan siz olun.

  FACEBOOK YORUM

Yorum

  YAZARIN DİĞER YAZILARI

  BİZİ TAKİP EDİN

  • ÇOK OKUNANLAR

      SON YORUMLAR

    PUAN DURUMU

    Takım O G M B A Y P AV
    1 Galatasaray 36 30 1 5 91 31 95 +60
    2 Fenerbahçe 36 26 4 6 90 39 84 +51
    3 Samsunspor 36 19 10 7 55 41 64 +14
    4 Beşiktaş 36 17 8 11 59 36 62 +23
    5 Başakşehir FK 36 16 14 6 60 56 54 +4
    6 Eyüpspor 36 15 13 8 52 47 53 +5
    7 Trabzonspor 36 13 11 12 58 45 51 +13
    8 Göztepe 36 13 12 11 59 50 50 +9
    9 Çaykur Rizespor 36 15 17 4 52 58 49 -6
    10 Kasımpaşa 36 11 11 14 62 63 47 -1
    11 Konyaspor 36 13 16 7 45 50 46 -5
    12 Alanyaspor 36 12 15 9 43 50 45 -7
    13 Kayserispor 36 11 13 12 45 57 45 -12
    14 Gaziantep FK 36 12 15 9 45 50 45 -5
    15 Antalyaspor 36 12 16 8 37 62 44 -25
    16 Bodrum FK 36 9 17 10 26 43 37 -17
    17 Sivasspor 36 9 19 8 44 60 35 -16
    18 Hatayspor 36 6 22 8 47 74 26 -27
    19 Adana Demirspor 36 3 28 5 34 92 2 -58
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Kocaelispor 38 21 8 9 68 41 72 +27
    2 Gençlerbirliği 38 19 8 11 57 34 68 +23
    3 Fatih Karagümrük 38 19 10 9 55 36 66 +19
    4 İstanbulspor 38 20 14 4 67 38 64 +29
    5 Bandırmaspor 38 17 8 13 52 45 64 +7
    6 Erzurumspor FK 38 19 12 7 53 31 64 +22
    7 Boluspor 38 17 11 10 66 40 61 +26
    8 Iğdır FK 38 16 12 10 57 33 58 +24
    9 Amed SK 38 14 9 15 43 35 57 +8
    10 Çorum FK 38 14 12 12 49 45 54 +4
    11 Ümraniyespor 38 14 13 11 48 42 53 +6
    12 Esenler Erokspor 38 13 12 13 53 50 52 +3
    13 Sakaryaspor 38 13 13 12 48 54 51 -6
    14 Keçiörengücü 38 14 15 9 60 53 51 +7
    15 Manisa FK 38 14 18 6 50 52 48 -2
    16 Pendikspor 38 13 16 9 45 51 48 -6
    17 MKE Ankaragücü 38 14 18 6 49 48 48 +1
    18 Şanlıurfaspor 38 11 20 7 45 55 40 -10
    19 Adanaspor 38 7 22 9 32 75 30 -43
    20 Yeni Malatyaspor 38 0 38 0 14 153 21 -139
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Sarıyer 34 25 2 7 80 22 82 +58
    2 Batman Petrolspor 34 26 6 2 64 24 80 +40
    3 GMG Kastamonuspor 34 19 3 12 57 29 69 +28
    4 Adana 01 Futbol Kulübü 34 19 7 8 62 30 65 +32
    5 Altınordu 34 16 7 11 57 35 59 +22
    6 Beykoz Anadolu 34 15 11 8 47 46 53 +1
    7 İskenderunspor A.Ş. 34 13 10 11 49 38 50 +11
    8 1461 Trabzon FK 34 13 13 8 44 37 47 +7
    9 Fethiyespor 34 11 13 10 32 40 43 -8
    10 24Erzincanspor 34 10 13 11 45 52 41 -7
    11 Kırklarelispor 34 10 14 10 42 44 40 -2
    12 Sincan Belediye Ankaraspor 34 10 15 9 44 40 39 +4
    13 İnegölspor 34 10 13 11 42 51 38 -9
    14 Kepezspor FAŞ 34 9 16 9 37 46 36 -9
    15 Isparta 32 Spor 34 7 15 12 33 51 33 -18
    16 Karaköprü Belediyespor 34 7 19 8 39 52 29 -13
    17 Altay 34 10 20 4 33 64 25 -31
    18 Hes İlaç Afyonspor 34 0 33 1 6 112 5 -106
    Takım O G M B A Y P AV
    1 Bursaspor 30 21 2 7 64 17 70 +47
    2 Karşıyaka 30 18 6 6 56 28 60 +28
    3 Muş Spor Kulübü 30 16 4 10 48 24 58 +24
    4 Belediye Kütahyaspor 30 17 6 7 57 37 58 +20
    5 Düzcespor 30 16 6 8 40 27 56 +13
    6 Silifke Belediye Spor 30 14 9 7 51 36 49 +15
    7 Anadolu Üniversitesi 30 13 9 8 39 32 47 +7
    8 Artvin Hopaspor 30 10 11 9 26 30 39 -4
    9 Tokat Bld Plevnespor 30 7 13 10 27 32 31 -5
    10 Kahramanmaraşspor 30 8 16 6 28 39 30 -11
    11 Bulvarspor 30 7 14 9 35 58 30 -23
    12 Kırşehir Futbol SK 30 7 15 8 26 48 29 -22
    13 Bornova 1877 30 6 14 10 36 53 28 -17
    14 23 Elazığ Futbol Kulübü 30 5 14 11 18 31 26 -13
    15 Kuşadasıspor 30 7 20 3 25 51 24 -26
    16 Ergene Velimeşe 30 6 19 5 17 50 23 -33
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     08/08/2025 Antalyaspor vs Kasımpaşa
     08/08/2025 Çaykur Rizespor vs Göztepe
     08/08/2025 Eyüpspor vs Konyaspor
     08/08/2025 Fatih Karagümrük vs Başakşehir FK
     08/08/2025 Fenerbahçe vs Alanyaspor
     08/08/2025 Gaziantep FK vs Galatasaray
     08/08/2025 Kayserispor vs Beşiktaş
     08/08/2025 Samsunspor vs Gençlerbirliği
     08/08/2025 Trabzonspor vs Kocaelispor
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     10/08/2025 Bandırmaspor vs Sakaryaspor
     10/08/2025 Bodrum FK vs Pendikspor
     10/08/2025 Boluspor vs Van Spor FK
     10/08/2025 Çorum FK vs Amed SK
     10/08/2025 Erzurumspor FK vs Sivasspor
     10/08/2025 Esenler Erokspor vs Adana Demirspor
     10/08/2025 Hatayspor vs Keçiörengücü
     10/08/2025 Iğdır FK vs Sarıyer
     10/08/2025 İstanbulspor vs Serik Belediyespor
     10/08/2025 Ümraniyespor vs Manisa FK
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     24/08/2025 Altınordu vs Erbaaspor
     24/08/2025 Batman Petrolspor vs İnegölspor
     24/08/2025 Beyoğlu Yeniçarşıspor vs İskenderunspor A.Ş.
     24/08/2025 Elazığspor vs Adana 01 Futbol Kulübü
     24/08/2025 GMG Kastamonuspor vs Sincan Belediye Ankaraspor
     24/08/2025 Karacabey Belediye Spor vs Kepezspor FAŞ
     24/08/2025 Karaman Futbol Kulübü vs Bucaspor 1928
     24/08/2025 MKE Ankaragücü vs 24Erzincanspor
     24/08/2025 Şanlıurfaspor vs Beykoz Anadolu
    Tarih Ev Sahibi Sonuç Konuk Takım
     07/09/2025 Beykoz İshaklıspor vs Yeşil Yalova FK
     07/09/2025 Çorluspor 1947 vs Bulvarspor
     07/09/2025 Etimesgut Spor vs Silivrispor
     07/09/2025 Galata vs Edirnespor
     07/09/2025 İnegöl Kafkas GK vs Çankaya SK
     07/09/2025 İnkılap FSK vs K.Çekmece Sinopspor
     07/09/2025 Polatlı 1926 Spor vs Bursa Nilüfer FK
     07/09/2025 1923 M.K.Paşaspor vs Fethiye İdman Yurdu