EZİDİLİK VE ALEVİLİK (2)

Diğer kutsallar:

Toprak, Su, Güneş ve Havadır. Bu dört kutsal, Laleşte ve Ezidilerin günlük yaşamlarında ve dualarında sıklıkla görülür.

Göbeklitepe ve öncesinin, "Toprak, Su, Hava ve Güneşe" atfedilen tanrıları, Sümerlerce geliştirilmiş, değişik isimlerle Akad, Asur, Babil, Mısır, Luvi, Hitit, Hurri, Mittani, Urartu, Grek (Yunan) ve Roma inancına kadar girmişlerdi. Göbeklitepe mimarisinin ataları Aleviler, çok sonra Semavi dinlerin baskısı, Helen ve Helenistik kültürün etkisiyle çok tanrılı inançlarını Hakk adıyla ifşa etmek zorunda kalırlar.     

Êzidilerin en ünlü bayramı:

Çarşema Sor olarak adlandırılan, yeni yılın başlangıcı sayılan Kızıl Çarşamba’dır. Bu tarih eski takvime göre Nisan ayının ilk çarşambasına denk gelir. Êzidilere göre tanrı her sene bu vakitlerde kötülükleri kaldırmak ve iyiliği yaymak için yeryüzüne bir melek gönderir. Êzidiler düğünlerini çoklukla Kızıl Çarşamba’ya denk getirirler. Rengarenk giyinir, evlerini çiçeklerle süsler, Hristiyanlardaki Paskalya’nın kendilerinden çalındığını kanıtlarcasına yumurta boyarlar.

O zaman düşünmeden edemiyoruz; acaba Göbeklitepedeki buluşma, doğanın uyandığı 21 Marta mı, Ezidilerin Nisan ayındaki yılbaşına mı denk gelirdi?

Fırat-Dicle Havzasının en eski bayramlarından olan Hıdırellezi (Şubat’ın ilk Perşembesi) kutladıkları gibi, Kurban, Ramazan, İsa bayramı gibi Semavi bayramları da kutlarlar. Bu bayramları, baskıyı azaltmak, etrafa hoş görünmek için kutladıklarını biliyoruz. Çünkü Aleviler de benzer bir süreci yaşıyorlar.

Güneş (Roj/Şems) ve Ateşin Kutsallığı:

Güneş (Ezda-Xweda), Ezidilerin en eski atasıdır. Güneş ve ateş kültü milyonlarca yıllık bir süreci kapsar. Çünkü insanı aydınlatan, soğuğu ısıtan, nimetleri pişiren hayatın kaynağı güneş ve dolayısıyla ateştir. Ezidiler ateşe su dökmezler; çünkü, kutsalı boğmak, ocağı kör ve karanlık bırakmak anlamına gelirdi. Aynı şekilde güneş, ışık, ateş, ocak kültü biz Alevilerce de kutsaldır. Çocukken evimizin önündeki kül yığının üzerinde oynayamazdık. Büyükler, özellikle kadınlar, içine korku sinmiş bir fısıltıyla bunun uğursuzluk getireceğini söylerlerdi bize.

Kaniya Spî ve Toprak: 

Ezidiler, Laleş Vadisi’ndeki beyaz suyun (Kaniya Spî) ve toprağın kutsal olduğuna inanırlar. Çocuklar ya buraya götürülür, ya da buradan getirttirilen suyla vaftiz edilirler. Ezidilere göre Adem’in yoğrulduğu (yaratıldığı) toprak ve su Laleş'tedir.

Oysa bu hikayenin arka planı Ezidilerin ilk yerleşim yeri olan ve tarihte Aden Bahçeleri olarak geçen Karacadağ'ın etekleriyle ilişkili. Laleş’in beyaz suyu Aden Bahçesinin Ab-ı Hayatı olmalı. (Bu konuya daha sonra tekrar değineceğiz)

Teberik:

Kutsal mekandan alınan toprağın ağza ve burna alınması, suyla çözülerek içilmesi, yastık altı ve cep gibi yerlere konarak tedavi amaçlı kullanılmasıdır. Alevilerin de su ve toprağı benzer amaçlarla kullanıldıklarını biliyoruz. 

Toprak, su, kadın ve bereketin kutsallığı; henüz Güneş kültünün baskın hale gelmediği Ay kültünün onun kadar geçerli olduğu zamana denk gelir.

Tavus Kuşu:

Ezidiler kuşları kutsarlar. Bu kültün Göbeklitepe'nin kuş ve yılanlarıyla ilişkili olduğu kesin. Zarif dansları, hoş avazlarıyla Alevi Semasına esin kaynağı olan turnalar, Ezidilerde tavus kuşuna dönüşürler. Tavus, Cennet Bahçesinin kuşudur. Kuşlarda "Avaz", melek anlamına gelir. Ezidilerin baş melek Şeytanı, eskiden yaşadıkları Aden Bahçesi’nin tavus kuşuyla sırlamaları çok da yabancısı olduğumuz bir durum olmasa gerek. Alevilerin Tanrı Enlil'i (Eli'yi) İslam’ın Ali'siyle sırlamaları gibi.

Mara Reş: 

Yılan kutsal su kaynaklarının, ölümsüzlüğün, sağlık ve yaşamın bekçisi olarak çıkar karşımıza. Ezidilerin kutsal mekânı olan Laleş’teki tapınağın girişinde bulunan kara yılan ister istemez tarih içinde bir yolculuğa çıkarır bizi. Göbeklitepe’nin yılanlarından Nevaliçori’nin yılan başlı insanına, oradan da Adem ile Hava’yı cennetten kovduran yılan kılığındaki Şeytana...

Henüz sözcüklerin ve kavramların oluşmadığı, tarih ve belleğin simge ve sembollere yüklendiği, Yılan'ın; Göbeklitepe’nin ve sonrasının Ay/tanrıça kültüyle ilişkili olduğu zamana...

Yılanın hilal şeklini alması, ölümü, sağlığı, dirilişi temsil etmesi, bazan yok olup sonra biçim değiştirmesi, bu değişimin kadının ay haliyle eş zamanlı olması, suyu, yeri ve havayı etkilemesi, Yılan ile simgeleşen, "Yer, Kadın, Öküz, Bereket, Ölüm, Ölümsüzlük" anlamına gelen AY (Tanrıça) kültünü doğurmuştur.

Eski Alevilerin yılanlara (özellikle de siyah yılanlara) ilişmemeleri, onların, ocak, türbe ve ziyaretleri koruyor olduklarına inanmalarından kaynaklanırdı. Yılana saygı bugün unutulmuş olsa da eski Ay kültü ile ilişkiliydi. Ayrıca bazı ocakların yılana hükmettiğine, onlarla dost olduklarına ve yılan sokmalarını iyileştirdiklerine inanılırdı. Yine kadın (dişi) şeklinde resmedilen Şahmeran'ın öldürülmesi de bu kültün terk edildiği, yani öldürüldüğü anlamına gelir.

Ezidilerle benzerliğimiz hiç kuşku yok ki, tarihin derinliklerinden ve sahip olduğumuz ortak bellekten kaynaklanıyordur.

Aşk ile...

11. 04. 2020

Ali Rıza Aksın

Devam edecek...